PERDÃO: UMA EXPLICAÇÃO A PARTIR DAS ATITUDES RELIGIOSAS
##plugins.themes.bootstrap3.article.main##
Resumo
O perdão é um tema amplamente abordado em instituições religiosas, sendo frequentemente discutido em escrituras sagradas e encontros comunitários. Em diversas tradições espirituais, ele é apresentado como um princípio moral essencial e um meio de evolução, sugerindo uma relação intrínseca entre religiosidade e predisposição ao perdão. Diante disso, o artigo teve como objetivo verificar se as atitudes religiosas predizem o perdão. Trata-se de uma pesquisa empírica, de abordagem quantitativa, delineamento transversal, descritiva e de natureza ex post facto, com ênfase psicométrica. A amostra, não probabilística, foi composta por 217 participantes brasileiros, com média de idade de 35,18 anos (DP = 11,24). Os participantes foram recrutados por meio das redes sociais e, após o aceite no Termo de Consentimento Livre e Esclarecido, receberam o link de acesso ao instrumento de coleta de dados. O questionário era composto pela Escala sobre o Perdão, Escala de Atitudes Religiosas e Questionário Sociodemográfico. Para análise dos dados utilizou-se o pacote estatístico SPSS, permitindo a execução de análises descritivas, Teste t de Student, correlação (r de Pearson), transformação r-to-z de Fisher e análise de regressão múltipla (Método Forward). Os resultados apontaram que o fator Perdão se correlacionou de forma positiva e significativa com todos os fatores da Escala de Atitudes Religiosas; entretanto, o teste r-to-z de transformação de Fisher demonstrou que o perdão se associou mais fortemente com o Comportamento Religioso (r = 0,42; p < 0,001) do que com o Sentimento Religioso (r = 0,32; p < 0,001) (z = -2,057; p = 0,021). Já o fator Vingança se correlacionou significativamente, apenas, como o fator Comportamento Religioso (r = -0,26; p < 0,001), porém de forma negativa. A análise de regressão linear múltipla, apontou que apenas o Comportamento Religioso influencia significativamente na concessão do Perdão [F(1, 215) = 52,06, p < 0,001; R2ajustado = 0,19]. Esses resultados confirmam a literatura, evidenciando que a religiosidade influencia diretamente os comportamentos pró-sociais, como a concessão do perdão; sendo o Comportamento Religioso a dimensão com maior influência. Conclui-se, portanto, que não é apenas a fé ou o sentimento religioso que influenciam o perdão, mas, sobretudo, a prática concreta da religiosidade no cotidiano. Assim, o estudo evidencia a importância de considerar o comportamento religioso como um fator relevante em intervenções psicológicas e sociais voltadas ao desenvolvimento do perdão.
##plugins.themes.bootstrap3.article.details##

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Direitos autorais (c) .
Esta obra está licenciada sob uma licença Creative Commons Atribuição 4.0 Internacional.
Referências
ALCHIERI, J. C. BANDEIRA, D. R. “Ensino de Avaliação Psicológica no Brasil”. In: PRIMI, R. (org.). Temas em Avaliação Psicológica. Campinas: IBAP, 2002.
AQUINO, T. A. A. et al. “Escala de Atitudes Religiosas, Versão Expandida (EAR-20): Evidências de Validade”. Revista Avaliação Psicológica, vol. 12, n. 2, 2013.
ARINA, H.; SOUTH, V. N. “Forgiveness according to the Christian View in the Indonesian Context”. Technium Social Sciences Journal, vol. 31, 2022.
AYDIN, C. “Üniversite öğrencilerinin dini tutum ile hayattaki anlam düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, vol. 6, n. 4, 2017.
BARROS, J. “Perdão e felicidade: Uma abordagem intercultural”. Psicologia, Educação e Cultura, vol. 7, n. 2, 2003.
BASTOS, J. E. S. et al. “O Uso do Questionário como Ferramenta Metodológica: potencialidades e desafios”. Brazilian Journal of Implantology and Health Sciences, vol. 5, n. 3, 2023.
BECHARA, A. O. et al. “Do forgiveness campaign activities improve forgiveness, mental health, and flourishing?”. International Journal of Public Health, vol. 69, 2024.
BELTRÃO, A. G. Perdonare: Internalização das motivações para o perdão e seus efeitos sobre os significados de vida (Dissertação de Mestrado em Psicologia). Lisboa: Universidade de Lisboa, 2012.
BÍBLIA DE JERUSALÉM. Novo Testamento. São Paulo: Editora Paulus, 2019.
CAMARGO, Y. S. et al. “Espiritualidade/Religiosidade e Adesão ao Tratamento em Indivíduos Hipertensos”. Arquivos Brasileiros de Cardiologia, vol. 122, n. 2, 2025.
CFP - Conselho Federal de Psicologia. Resolução n. 31, de 15 de dezembro de 2022. Brasília: CFP, 2022. Disponível em: . Acesso em: 12/02/2025.
CHAVES, S. M. S. et al. “Florescimento no trabalho: Impacto do perdão disposicional e do suporte social emocional”. Psicologia: Ciência e Profissão, vol. 39, 2019.
COHEN, J. Statistical power analysis for the behavioral sciences. London: Routledge, 2013.
COPIA, K. R. C. et al. “Percepção do sentido de vida para indivíduos surdos: influência da religiosidade e fatores demográficos”. Revista CPAQV-Centro de Pesquisas Avançadas em Qualidade de Vida, vol. 16, n. 1, 2024.
DAMAR, H. T.; ORDİN, Y. S.; ERKİN, Ö. „Religious attitude and sense of citizenship effect on organ donation in nursing students: A cross-sectional study“. Nurse Education in Practice, vol. 76, 2024.
DATU, J. A. D.; FINCHAM, F. D. “Development and Preliminary Validation of the Divine Connectedness Scale in the USA”. Journal of Religion and Health, vol. 63, n. 5, 2024.
DENTZ, R.; LIMA, G. “A empatia como fator fundamental no processo de perdão”. Periagoge, vol. 7. 2024.
ENRIGHT, R. D.; FREEDMAN, S.; RIQUE, J. “The psychology of interpersonal forgiveness”. In: ENRIGHT, R. D.; NORTH, J. Exploring forgiveness. Madison: University of Wisconsin Press, 1998.
ENRIGHT, R. D. et al. “The philosophy and social science of agape love”. Journal of Theoretical and Philosophical Psychology, vol. 42, n. 4, 2022.
ENRIGHT, R. D. Forgiveness is a choice: A step-by-step process for resolving anger and restoring hope. London: APA LifeTools, 2019.
ESTEVES, I. R. G. P.; FONTES, M. B.; MARTO, C. V. “Atuação religiosa no processo de reintegração social do carcerário de acordo com a lei de execução penal e sua aplicabilidade na APAC”. Boletim de Conjuntura (BOCA), vol. 15, n. 45, 2023.
FALCÃO, S. C. Religiosidade, ansiedade e depressão em estudantes de Medicina e Teologia (Tese de Doutorado em Ciências da Religião). Recife: Unicap, 2022.
FINCHAM, F. D.; BEACH, S. R. H.; DAVILA, J. “Forgiveness and conflict resolution in marriage”. Journal of Family Psychology, vol. 18, n. 1, 2004.
FINCHAM, F. D.; MARANGES, H. M. “Psychological perspectives on divine forgiveness: Seeking divine forgiveness”. Frontiers in Psychology, vol. 15, 2024.
FINCHAM, F. D.; MAY, R. W. “Divine forgiveness and interpersonal forgiveness: Which comes first?”. Psychology of Religion and Spirituality, vol. 15, n. 2, 2023.
FRANCISCO, E. C.; MESQUITA, P. C. M. “Como atitudes religiosas influenciam sentido da vida e hábitos de saúde? Uma análise multivariada”. Revista Psicologia em Foco, vol. 13, n. 18, 2021.
GOUVEIA, V. V. et al. “Escala de Disposição para Perdoar: estrutura, consistência interna e invariância fatorial”. Estudos de Psicologia, vol. 32, n. 2, 2015.
GÜZEL, H. et al. “The relationship between compliance with immunosuppressive therapy and religious attitudes of kidney transplant patients”. Transplant Immunology, vol. 85, 2024.
GUZMÁN, M. “El perdón en relaciones cercanas: Conceptualización desde una perspectiva psicológica e implicancias para la práctica clínica”. Psykhe, vol. 19, n. 1, 2010.
HASELHUHN, M. P.; ORMISTON, M. E. “Fragility and forgiveness: Masculinity concerns affect men's willingness to forgive”. Journal of Experimental Social Psychology, vol. 114, 2024.
HENDRICKS, J. J. et al. “Exploring personal and relational motivations and processes of forgiveness in religious families”. Family Relations, vol. 72, n. 3, 2023.
HOROWSKI, J.; KOWALSKI, M. “Saúde Humana e Cristianismo no Contexto do Dilema do Perdão”. Revista de Religião e Saúde, vol. 61, n. 2, 2022.
JANG, S. J.; JOHNSON, B. R.; ANDERSON, M. L. “Virtuous effects of religion on negative emotions among offenders in a Colombian prison”. Journal of Crime and Justice, vol. 47, n. 2, 2024.
JOSEPH, R. et al. “Forgiveness and religiosity among nurses: A correlational descriptive study”. Journal of Holistic Nursing, vol. 43, 2024.
KILIC, M.; USTUNDAG OCAL, N.; USLUKILIC, G. “The relationship of Covid-19 vaccine attitude with life satisfaction, religious attitude and Covid-19 avoidance in Turkey”. Human Vaccines and Immunotherapeutics, vol. 17, n. 10, 2021.
KIM, J. J.; ENRIGHT, R. D. “Forgiveness Education from an Aristotelian Realist Perspective: Can We Determine a Good Forgiveness Education Program?”. Education Sciences, vol. 14, n. 2, 2024.
KIM, J. J. “Forgiveness and religion/spirituality: What science has discovered about the relationship between the two”. In: KIM, J. J. The Routledge Handbook of the Philosophy and Psychology of Forgiveness. London: Routledge, 2023.
LIMEIRA, M. I. C. A.; FÉRES-CARNEIRO, T. “O papel do perdão na reconciliação: uma análise qualitativa das repercussões no recasamento com o ex-cônjuge”. Contextos Clínicos, vol. 12, 2019.
MAJOR-SMITH, D. et al. “Demographic and socioeconomic predictors of religious/spiritual beliefs and behaviours in a prospective cohort study (ALSPAC) in Southwest England: Results from the parental generation”. Wellcome Open Research, vol. 7, 2023.
MCCULLOUGH, M. E.; FINCHAM, F. D.; TSANG, J. “Forgiveness, forbearance, and time: the temporal unfolding of transgression-related interpersonal motivations”. Journal of Personality and Social Psychology, vol. 84, n. 3, 2003.
MCCULLOUGH, M. E. et al. “Vengefulness: Relationships with forgiveness, rumination, well-being, and the Big Five”. Personality and Social Psychology Bulletin, vol. 27, n. 5, 2001.
MICHELON, C. M.; DOS SANTOS, N. V.. Questionário online como estratégia de coleta de dados para trabalho de conclusão de curso: Relato de experiência. Revista de Casos e Consultoria, vol. 13, n. 1, 2022.
MIGUEL, M. R. “O caráter religioso do judiciário: uma reflexão a partir de René Girard”. Sacrilegens, vol. 18, n. 1, 2021.
MILLER, A. J.; WORTHINGTON, E. L.; MCDANIEL, M. A. “Gender and forgiveness: A meta–analytic review and research agenda”. Journal of Social and Clinical Psychology, vol. 27, n. 8, 2008.
MILOT, A. S., LUDDEN A. B. “Os efeitos da religião e do gênero no bem-estar, uso de substâncias e engajamento acadêmico entre adolescentes rurais”. Juventude e Sociedade, vol. 40, n. 3, 2009.
MONIZ, J.; NUNES, V.; CUNHA, C. “Forgiveness and rehabilitation of Portuguese incarcerated individuals: what do they think about forgiveness?”. Journal of Offender Rehabilitation, vol. 63, n. 5, 2024.
MOROŃ, M. “Basic dimensions of religiousness and dispositional forgiveness: The mediating role of religiously motivated forgiveness”. Roczniki Psychologiczne, vol. 25, n. 1, 2022.
MRÓZ, J.; TOUSSAINT, L.; KALETA, K. “Association between Religiosity and Forgiveness: Testing a Moderated Mediation Model of Self-Compassion and Adverse Childhood Experiences”. Religions, vol. 15, n. 9, 2024.
MYERS, L.; SIROIS, M. J. “Spearman correlation coefficients, differences between”. Research Gate [2014]. Disponível em: . Acesso em: 12/02/2025.
OK, Ü. “The Ok-religious attitude scale (Islam): Introducing an instrument originated in Turkish for international use”. Journal of Beliefs and Values, vol. 37, n. 1, 2016.
OKUYAN, C.; AKGUL, E.; GURCAY, B. “The Relationship Between Religious Attitude, Compassion and Spiritual Care in Nursing Students: The Case of Türkiye”. Journal of Religion and Health, vol. 63, n. 3, 2024.
PATRÍCIO, A. C. A.; ATHAYDE, R. A. A.; AQUINO, T. A. A. A influência da espiritualidade e da religiosidade no sentido de vida de pacientes oncológicos. REVER: Revista de Estudos da Religião, vol. 22, n. 1, 2022.
PEARCE, M. J. et al. “The protective effects of religiousness and parent involvement on the development of conduct problems among youth exposed to violence”. Child Development, vol. 74, n. 6, 2003.
PERPÉTUO, M. A vivência do perdão, da gratidão e da espiritualidade no contexto da psicologia positiva em pessoas idosas (Dissertação de Mestrado em Gerontologia Biomédica). Porto Alegre: PUCRS, 2025.
PINHO, V. D.; FALCONE, E. M. O. “Estudo qualitativo sobre fatores facilitadores e dificultadores do perdão interpessoal”. Estudos e Pesquisas em Psicologia, vol. 18, n. 1, 2018.
RIBEIRO, R. T. C.; SOUSA, L. F. “Os sentimentos de culpa e perdão para a psicologia através do filme encanto”. Revista São Luis Orione, vol. 9, n. 2, 2022.
RIGONI, A. C. C.; PRODÓCIMO, E. “Corpo e religião: marcas da educação evangélica no corpo feminino”. Revista Brasileira de Ciências do Esporte, vol. 35, 2013.
RYDZ, E.; TYCHMANOWICZ, A.; ZARZYCKA, B. “Religion and Satisfaction with Life in Polish Seniors: Mediation by Forgiveness and Hope”. Journal of Religion and Health, vol. 63, 2024.
SABAN, L. et al. “Forgiveness Education in Conflicted Societies: The Lived Experiences of Arab and Jewish Fifth-Grade Children in Israel”. Education Sciences, vol. 14, n. 12, 2024.
SANTOS, E. et al. “Religiosidade, disposição para perdoar e saúde referida em universitários: estudo comparativo”. Lecturas: Educación Física y Deportes, vol. 28, n. 299, 2023.
SHAH, R. et al. “Forgiveness: A comprehensive literature review”. International Journal of Indian Psychȯlogy, vol. 12, n. 1, 2024.
SILVA, C. C.; BORGES, F. T. “A influência da religião nos processos de significação das concepções de gênero de professores”. Boletim de Conjuntura (BOCA), vol. 15, n. 43, 2023.
SILVA, W. G. et al. “Religiosidade, lazer e periferia: práticas culturais formativas ou relações de poder?”. Boletim de Conjuntura (BOCA), vol. 14, n. 41, 2023.
SKALSKI-BEDNARZ, S. B. et al. “Episodic forgiveness in young American adults and its pathways to distress by health, outlook, spirituality, aggression, and social support”. Health Psychology Report, 2024.
SOUSA, A. N. L. H. Gratidão e religiosidade em adolescentes universitários: um estudo correlacionado pautado na psicologia positiva (Dissertação de Mestrado em Psicologia). São Leopoldo: Faculdade EST, 2017.
TEIXEIRA, L. S. “O corpo e sua relação com o sagrado”. Revista Eletrônica Espaço Teológico, vol. 10, n. 17, 2016.
TEIXEIRA, et al. “A corporeidade de católicos da renovação carismática: uma análise das técnicas corporais”. Pensar a Prática, vol. 21, n. 3, 2018.
USKUL, A. K.; CROSS, S. E.; GÜNSOY, C. “The role of honour in interpersonal, intrapersonal and intergroup processes”. Social and Personality Psychology Compass, vol. 17, n. 1, 2023.
VASILIAUSKAS, S. L.; MCMINN, M. R. “The effects of a prayer intervention on the process of forgiveness”. Psychology of Religion and Spirituality, vol. 5, n. 1, 2013.
VISMAYA, A. et al. “Psychological interventions to promote self-forgiveness: a systematic review”. BMC Psychology, vol. 12, n. 1, 2024.
WANG, K. T. et al. “Attitudes Toward Religion Scale: development and initial psychometric evaluation among Chinese college students”. Journal of Beliefs and Values, vol. 40, n. 1, 2019.
WITVLIET, C. V. et al. “Apology and restitution: Offender accountability responses influence victim empathy and forgiveness”. Journal of Psychology and Theology, vol. 48, n. 2, 2020.
WNUK, M.; CHARZYŃSKA, E. “Does forgiveness underlie the relationship between religiosity and meaning in life among members of sexaholics anonymous in Poland?”. Journal of Religion and Health, vol. 63, n. 6, 2024.
YILDIRIM ÜŞENMEZ, T.; DEMIR DIKMEN, R. “The Effect of Religious Attitude on Death Anxiety among Patients Undergoing Hemodialysis Treatment: A Sample from Turkey”. Journal of Religion and Health, vol. 63, n. 4, 2024.
ZAKZANIS, K. K. “Statistics to tell the truth, the whole truth, and nothing but the truth: formulae, illustrative numerical examples, and heuristic interpretation of effect size analyses”. Archives of Clinical Neuropsychology, vol. 16, n. 7, 2001.